Transformacja. Przestrzenie wolności

1989 rok przyniósł zmiany społeczne, polityczne i gospodarcze, które znalazły swoje materialne odzwierciedlenie także w przestrzeni, w której żyjemy. Transformacja, jaką przeszły polskie miasta w ostatnich trzech dekadach, przyniosła ze sobą radykalne zmiany w sposobie ich użytkowania, zagospodarowywania, a także postrzegania.

Trzydziestolecie zmian ustrojowych to okres poszukiwania i kształtowania nowej tożsamości, co znalazło swój wyraz w bogactwie i różnorodności form i nurtów architektury postmodernizmu. Na wolnym rynku zmienił się sposób uprawiania zawodu architekta, wcześniej związany głównie z wielkimi państwowymi zleceniami i pracowniami. W urbanistyce zarysowały się równocześnie przeciwstawne zjawiska – od powrotu do idei „miejskości”, rozumianej jako przywracanie zabudowy kwartałowej, przez pojawienie się pierwszych osiedli grodzonych, po rozlewanie się miasta (ang. urban sprawl) i zmiany prawne w planowaniu przestrzennym, które odcisnęły trwały ślad w strukturze miast i wsi. Na rynku nieruchomości pojawili się nowi gracze – prywatni inwestorzy, krajowi i zagraniczni deweloperzy, ale także subsydiowane Towarzystwa Budownictwa Społecznego. Transformacja ustrojowa przyniosła również zupełnie nowe typologie architektoniczne i funkcje w polskiej przestrzeni. W latach dziewięćdziesiątych po raz pierwszy w polskich miastach pojawiły się centra handlowe, salony samochodowe, fast-foody i szereg reprezentacyjnych siedzib instytucji finansowych. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej nastąpił okres wzmożonych inwestycji w ośrodki sportowe i rekreacyjne, wielkie hotele i parki wodne. Napływ unijnych środków pozwolił na budowę infrastruktury lokalnych i ponadregionalnych instytucji kultury, które przyniosły wiele ikonicznych, nagradzanych realizacji. Czas wolny został utowarowiony, a jego oprawa architektoniczna to bogaty zbiór form i elementów opowiadających historię zmian, jakie zaszły w polskim społeczeństwie ostatnich trzydziestu lat. Bohaterami tej opowieści jest także opuszczona infrastruktura sportowej wzniesiona jeszcze w PRL-u z tak znakomitymi przykładami jak Warszawianka. Minione trzy dekady to również okres, w którym obserwujemy pogłębianie się nierówności społecznych – wykluczenie ekonomiczne, pojawienie się obszarów biedy i enklaw bogactwa. Mniejsze miejscowości mierzą się z dezindustrializacją, ucieczką mieszkańców do większych ośrodków, problemem starzenia się społeczeństwa. W tym samym czasie w dużych miastach zaczyna się dyskutować o gentryfikacji, spekulacjach na rynku nieruchomości, wybuchają spory dotyczące reprywatyzacji. Zabytkowe i rozpoznawalne ośrodki mierzą się z „disneylandyzacją” przestrzeni starych miast i często problematycznym w skutkach napływie turystów.

W ramach programu „Transformacja. Przestrzenie wolności” Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki przygląda się zarówno pozytywnym, jak i kontrowersyjnym zmianom w polskiej przestrzeni, które wiążą się ze zmianami społeczno-ekonomicznymi zapoczątkowanymi w 1989 roku. Analiza i rozmowa na temat tych procesów pozwoli na lepsze zrozumienie powiązanych ze sobą zjawisk w gospodarce i architekturze. Dzięki przyjrzeniu się budynkom tego okresu rozpoznamy najbardziej wartościowe przykłady, odkryjemy ich wartość architektoniczną i historyczną. Zrozumienie zachodzących od trzydziestu lat w polskiej przestrzeni procesów jest niezbędne do merytorycznej dyskusji o współczesnej tożsamości naszych miast. Jak wskazuje niedawny raport Polskiej Akademii Nauk chaos przestrzenny w Polsce kosztuje 84,3 mld nas zł rocznie, co jest w dużej mierze efektem zaniedbań ostatnich dekad. Podsumowanie i wyciągniecie wniosków z dotychczasowych doświadczeń da nam narzędzia, do lepszego planowania przyszłości.