Urban Summer School 2018

Realizacje jednego z najbardziej dyskutowanych tandemów architektonicznych powojennej Polski, Oskara (1922–2005) i Zofii (1924–2013) Hansenów, na dwa tygodnie stały się poligonem doświadczalnym Urban Summer School.

Ten międzynarodowy interdyscyplinarny projekt był kolejną odsłoną zapoczątkowanej przez Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej we Lwowie szkoły letniej Wizje i doświadczenia, poświęconej tematyce miejskiej. Do udziału zaprosiliśmy studentów, doktorantów i badaczy oraz młodych profesjonalistów działających na polu architektury, urbanistyki, sztuki i designu, a także przedstawicieli innych dziedzin humanistycznych (historii, socjologii, sztuk pięknych, antropologii i innych). Nasze zaproszenie skierowaliśmy do osób zainteresowanych funkcjonowaniem i przyszłością modernistycznych osiedli mieszkaniowych.

Teoria Formy Otwartej

Forma Otwarta to koncepcja, którą Zofia i Oskar Hansenowie uczynili osią swojej twórczości architektonicznej, artystycznej i dydaktycznej. W jej świetle architektura spełnia funkcję ramy dla życia i działa dopiero wówczas, gdy korzystają z niej ludzie. Materia architektoniczna nie jest dla projektanta celem w samym w sobie, lecz tłem społecznych relacji. Realizacje Hansenów wyprzedziły myślenie o projektowaniu partycypacyjnym, dostępnych mieszkaniach i przestrzeniach wspólnych. Ich architektura miała stanowić ramy codziennych rytuałów i praktyk mieszkańców. Synergia okoliczności, takich jak osiągnięcia architektów skupionych wokół CIAM i Team X, czy też rozwój technologii prefabrykacji i naciski władz Polski Ludowej na szybką rozbudowę dzielnic mieszkalnych stały się katalizatorami umożliwiającymi realizację wizji architektów-humanistów. Mając świadomość braku zindywidualizowanego podejścia do publicznej gospodarki mieszkaniowej w PRL, poszukiwali formy, która pozwoliłaby mieszkańcom stać się częścią procesu tworzenia otaczającej ich przestrzeni.

Wyrazem Formy Otwartej są trzy różne realizacje Hansenów, które będą mogli odwiedzić uczestnicy tegorocznej szkoły letniej: osiedle Słowackiego w Lublinie, osiedle Przyczółek Grochowski w Warszawie i dom małżeństwa architektów w Szuminie. Miejsca te na 10 dni staną się laboratorium doświadczeń i refleksji.

Mieszkaniowe dziedzictwo nowoczesności

Osiedle Słowackiego na terenie Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej jest od lat obiektem międzynarodowego zainteresowania ze względu na urbanistykę i architekturę zaprojektowane w „ludzkiej skali”. Hansenowie, wychodząc naprzeciw codziennym potrzebom społeczności, postawili w centrum swojej architektury mieszkańca, zadbali o infrastrukturę i zieleń. Obecni użytkownicy tych mieszkań mają jednak poczucie życia w miejscu zaniedbanym i zdegradowanym. Podkreślają rozbieżności pomiędzy koncepcją architektoniczną osiedla a jej realizacją oraz problemy związane ze starzeniem się tego założenia. Podobnie jest w przypadku drugiej realizacji Hansenów – Przyczółka Grochowskiego w Warszawie. Do stworzenia takiego wizerunku osiedla przyczyniły się nietrwałość zastosowanych materiałów, zły stan techniczny, a także fiasko projektu integracyjno-społecznego. Dzięki samoorganizacji mieszkańców kondycja osiedla ulega poprawie, wciąż jednak pojawiają się nowe wyzwania, w tym powstające wokół grodzone enklawy apartamentowców, zmieniających kontekst urbanistyczny i społeczny bloków.

Soczewka przemian ustrojowych w regionie

Rzeczywistość wolnorynkowa na terenie Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej oraz Spółdzielni Przyczółek Grochowski, podobnie jak w wielu krajach środkowoeuropejskich w okresie transformacji ustrojowej, zmieniła sposób funkcjonowania osiedli, zwłaszcza obiektów o charakterze społecznym i handlowo-usługowym. Przemianom uległy codzienne nawyki mieszkańców, a wraz z nimi funkcjonowanie przestrzeni wspólnych. Po raz pierwszy od czasów powstania osiedli na tak dużą skalę nastąpiła wymiana pokoleniowa mieszkańców. Nowi lokatorzy nie mają poczucia zakorzenienia w zastanej rzeczywistości ani doświadczenia współodpowiedzialności za kształtowanie przestrzeni osiedla. Jednocześnie osiedla mieszkaniowe wznoszone w czasach PRL nadal są atrakcyjną alternatywą dla współczesnych propozycji deweloperskich. Ich ważne zalety to dostępność cenowa, ergonomia układów mieszkań oraz duża ilość zieleni czy terenów otwartych.

Formuła szkoły

Uczestnicy Letniego Studium Miasta – Urban Summer School przyglądali się architekturze opartej na humanistycznych koncepcjach, z której dziś korzysta trzecie pokolenie użytkowników. W perspektywie historycznej zostało zarysowane miejsce Teorii Formy Otwartej i Linearnego Systemu Ciągłego na tle idei Ruchu Nowoczesnego w architekturze osiedli mieszkaniowych i terenów otwartych.

Uczestnicy szkoły przyglądali się również relacji między wnętrzem mieszkania i jego zewnętrzem – osiedlem oraz szerzej rozumianym środowiskiem mieszkalnym. Strukturę szkoły wyznaczały skale, którymi posługiwali się projektanci: mikro, mezo i makro. Zostały one przełożone na perspektywę mieszkania, osiedla oraz spółdzielni mieszkaniowej.

Uczestnicy zmierzyli się z pytaniami:

  • W jaki sposób żyje otwarta struktura osiedla pół wieku od jego zbudowania?
  • Jakie elementy dodali i jak zmodyfikowali projekty Hansenów sami użytkownicy?
  • W jaki sposób mieszkańcy wykorzystali możliwości przekształceń przestrzeni wynikające z Formy Otwartej, a co nie zmieściło się w założeniach tej teorii i zostało zweryfikowane w czasie codziennego użytkowania?
  • Jak propozycje architektów oceniają po 50 latach sami użytkownicy?
  • Na ile możliwe jest projektowanie mieszkań dostępnych dla mas w sposób ujmujący indywidualne potrzeby mieszkańców?

Warsztaty dla dzieci

Działania towarzyszące projektowi były przeznaczone dla najmłodszych odbiorców. Podczas warsztatów odkrywaliśmy nieznane tajemnice Lublina i pochyliliśmy się nad historią osiedla Słowackiego, zaprojektowanego przez Oskara i Zofię Hansenów. Wspólnie zastanawialiśmy się nad tym czym jest miasto, kto i według jakich zasad je projektuje, z jakich elementów się składa, a także kim jest urbanista, czym jest forma otwarta a czym modernizm. Dzieci miały okazję popracować ze specjalistami w dziedzinie architektury i urbanistyki, a także stworzyć i wziąć udział w grze miejskiej oraz zaprojektować miasto przyszłości. Przez 5 dni poznawaliśmy warsztat architekta, tworząc plany, zdobywając specjalistyczną wiedzę a przede wszystkim szukając odpowiedzi na pytanie – co zrobić żeby w mieście dobrze się mieszkało?

Kryteria pracy szkoły

Metodologia została wypracowana przez Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej we Lwowie i bazuje na doświadczeniach z poprzednich edycji szkoły letniej. Tematyczne szkoły letnie sprzyjają pogłębieniu wiedzy uczestników, poprzez możliwość zapoznania się z najnowszymi punktami widzenia i tematami badań w dziedzinie historii Europy Środkowo-Wschodniej, a w szczególności miast regionu. Stymulują formowanie środowiska młodych badaczy, których łączą wspólne zainteresowania naukowe.

Kolofon

Komisarze: Izabela Pastuszko,Sofia Dyak
Tutorzy: Daria Bocharnikova, Michał Fronk, Tomasz Fudala ,Natalia Mysak, Natalia Otrishchenko, Paulina Paga
Koordynacja: Kacper Kępiński, Ilona Woźniak