Opowiadamy o budynkach i przestrzeniach oraz twórcach, którzy wpłynęli na kształt przestrzeni miejskich po odzyskaniu niepodległości. Zadajemy przy tym pytania o społeczną tożsamość i zmianę, ale także o rolę architektów i urbanistów w naszym codziennym życiu. W jaki sposób ich działalność przyczynia się do budowy polskiego krajobrazu kulturowego oraz tożsamości miejsc, które zamieszkujemy?

Każda z wystaw to inny wycinek historii oraz inny wątek przewodni. W Krakowie skupimy się na okresie 1918–1939, zaś tematem będzie SZTUKA. W Warszawie (okres 1939–1956) przyjrzymy się zagadnieniu WŁADZY, w Lublinie (okres 1956–1970) – SPOŁECZEŃSTWU, w Poznaniu (okres 1970–1989) – TRANSFEROWI; wreszcie ekspozycja w Katowicach, obejmująca okres 1989–2018, to PRZEMIANA.

Seria pięciu wystaw pozwoli nam pokazać, że różnorodne, lokalne procesy modernizacyjne splatają się ze sobą, by ostatecznie złożyć się na ogólny dorobek polskiej architektury i urbanistyki. Chcemy tym samym nie tylko promować polską kulturę architektoniczną, lecz także zaprosić Was do refleksji nad naszym otoczeniem i jakością przestrzeni, w której żyjemy. We wszystkich miastach zaproponujemy udział w licznych wydarzeniach: debatach, wykładach, spacerach, warsztatach rodzinnych, warsztatach dla szkół.

Tożsamość architektury Krakowa lat 1918–1939 można opisać w oparciu o jej związki ze sztukami pięknymi i użytkowymi oraz dążenie ku modernizacji i nowoczesności. Była to tożsamość lokalna, sięgająca do tradycji artystycznych oraz architektonicznych i zanurzona w debatach na temat stylu narodowego, ale jednocześnie naznaczona przez proces wkraczania miasta na ścieżkę metropolitalnego rozwoju. Ta odrębność materializowała się nie tylko w formach architektury, lecz także w nowych funkcjach, typologiach czy rozwiązaniach przestrzennych, które do dziś czytelne są w tkance urbanistycznej miasta. Stanowiła ona jedną z wielu równolegle istniejących nowoczesnych tożsamości, jakie w Europie i poza nią wykształciły się w początkach XX wieku.

Burzliwa historia Warszawy w pierwszych dekadach XX wieku uwydatniła rolę urbanistyki i architektury w kształtowaniu tożsamości stolicy Polski.  Wielkie dzielnice mieszkaniowe czy reprezentacyjne dystrykty rządowe stawały się narzędziami w rękach decydentów, którzy w ten sposób tworzyli scenografię dla spektaklu władzy. Były świadomie kształtowanymi przestrzeniami, których urbanistyka i architektura służyły polityce historycznej, propagandzie, budowie pomników dla totalistycznych idei. Na wystawie przyjrzymy się, jak architektura i władza przenikają się, kształtując nierzadko najwybitniejsze dzieła architektury epoki.

Wystawa prezentuje przykłady architektury i projektowania miasta po 1956 roku, które wpłynęły na tożsamość współczesnego Lublina. Realizowane wówczas budownictwo mieszkaniowe przyjęło formę nowoczesnych osiedli o przyjaznych mieszkańcom przestrzeniach wspólnych, wyposażonych w zieleń i infrastrukturę – place zabaw oraz obiekty oświatowe, handlowe, itp. Wybudowano też wiele istotnych dla lublinian obiektów, jak dworzec autobusowy, Powszechny Dom Towarowy, nowe gmachy Dzielnicy Uniwersyteckiej. W planie urbanistycznym Lublina, przygotowanym przez zespół Romualda Dylewskiego, nakreślono kontynuowane do dzisiaj kierunki rozwoju miasta, w oparciu o idee strefowania, tworzenia dzielnicowych centrów i wykorzystania ukształtowania terenu. W 25. rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego na Majdanku odsłonięto pomnik i mauzoleum, symbolizujące wielką traumę i zmianę struktury społecznościowej miasta.

W latach 70. i 80. Poznań był miastem w ciągłym ruchu – tu krzyżowały się drogi ludzi, towarów, środków oraz idei. Jest to też czas kluczowych przekształceń politycznych i społecznych, mających bezpośredni wpływ na kulturę architektoniczną. Rozmach inwestycyjny lat 70. to plany przejścia z koncentrycznego na liniowy układ miasta, projekty premetra, czyli Poznańskiego Szybkiego Tramwaju (PST), tras szybkiego ruchu i towarzyszącej im infrastruktury. W budownictwie dominowała wielka płyta, ale jednocześnie nastąpił zwrot ku bardziej zhumanizowanym, kameralnym sposobom kształtowania osiedli wznoszonych na kształt historycznych miasteczek przez małe spółdzielnie. To jeden z symptomów dążenia społeczeństwa ku samorządności i demokracji, podobnie jak oddolne wznoszenie w pobliżu osiedli kościołów. Wzrasta zainteresowanie historyczną i kulturową tożsamością otoczenia, świadomość ekologiczna i krajobrazowa.

Architektura Katowic po 1989 roku na nowo odczytuje wartości zakodowane w minionych epokach. Począwszy od XIX-wiecznych fabryk i kopalni przez międzywojenną modernę po socmodernistyczne ikony Górnego Śląska i Zagłębia – współcześni architekci i architektki czerpią z najlepszych wzorców w warstwie estetycznej i formalnej. Jest to widoczne na tak różnych przykładach, jak budynek Wydziału Radia i Telewizji im. Krzysztofa Kieślowskiego Uniwersytetu Śląskiego, Międzynarodowe Centrum Kongresowe w Katowicach czy budynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Zabrzu.

Odwołania do górniczych tradycji ziemi śląskiej wyrażają się w niektórych projektach przez osadzenie elementów użytkowych budynków zarówno na ziemi, jak i pod nią. Powojenne budynki-ikony – Spodek, os. Tysiąclecia, os. Gwiazdy – stają się wizualnymi motywami kojarzonymi jednoznacznie z regionem i dają kontekst dla śmiałych architektonicznych wizji rozwijanych m.in. w dużych, publicznych budynkach katowickiej Strefy Kultury. Oprócz tworzenia nowych budynków, rewitalizacji poddawane są obiekty o często jeszcze pruskim i niemieckim rodowodzie, współistniejące w wielowymiarowej historii przestrzeni całego regionu.

Organizator:
Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
Zespół kuratorski:
Małgorzata Jędrzejczyk – Kraków
Grzegorz Mika – Warszawa
Marcin Semeniuk, Karol Krupa – Lublin
Alicja Gzowska – Poznań
Jakub Świerzawski – Katowice
współpraca: Jacqueline Horodyńska, Natalia Raczkowska, Maria Jastrzębska, Katarzyna Gec
Kurator naukowy: Bolesław Stelmach
Koordynacja:
Kacper Kępiński
Produkcja:
Agata Wiśnioch
współpraca: Agnieszka Gizińska, Joanna Waśko
Konsultacje merytoryczne:
Andrzej Skalimowski
Architektura wystawy:
Centrala – Małgorzata Kuciewicz, Simone De Iacobis
współpraca: Aleksandra Zawistowska, Billy Morgan, Julia Lipińska, Kamil Urban
Identyfikacja graficzna i opracowanie typograficzne wystawy:
Tomasz Bersz
współpraca: Aleksandra Zawistowska
Komunikacja:
Dominika Dragan-Alcantara, Dominik Witaszczyk
Program edukacyjny, wydarzenia towarzyszące:
Katarzyna Domagalska, Patrycja Jastrzębska
Katalog wystawy:
Karolina Andrzejewska-Batko – koordynacja
Małgorzata Jędrzejczyk, Błażej Brzostek, Grzegorz Mika, Marcin Semeniuk, Karol Krupa, Alicja Gzowska, Natalia Raczkowska, Jakub Świerzawski – teksty kuratorskie
Grzegorz Piątek, Andrzej Szczerski, Waldemar Baraniewski, Emilia Kiecko, Łukasz Stanek, Joanna Kusiak – teksty problemowe
Tomasz Bersz – grafika i skład
Tomasz Kubaczyk, Maciej Turczyniak – fotoedycja
Redakcja:
Marta Michalska, Ewa Ślusarczyk, Konrad Zych
Tłumaczenia:
Dorota Wąsik
Podziękowania:
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Muzeum Krakowa, Archiwum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Uniwersytet Warszawski, Centrum Spotkania Kultur, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia, Centrum Informacji o Przestrzeni Miejskiej WUiA UM Poznań