Zapoczątkowana w latach 80. XX wieku odbudowa zniszczonego w czasie wojny Starego Miasta w Elblągu powszechnie utożsamiana jest z koncepcją Retrowersji, czyli autorską doktryną konserwatorską opracowaną przez prof. Marię Lubocką-Hoffmann.

Jednak Starówka nie odrodziłaby się również bez udziału architektów, archeologów, historyków, społeczników, budowlańców, którzy brali udział w powojennych procesach przywracania jej do życia. Historia odbudowy to także opowieści mieszkańców i mieszkanek – o ich marzeniach, planach i zaangażowaniu.

Definicje

Retrowersja – autorska doktryna konserwatorska zaproponowana w latach 80. XX wieku przez wojewódzką konserwatorkę zabytków, Marię Lubocką­-Hoffmann.

Retrowersja – wg słownika języka polskiego PWN:
1.«tłumaczenie na język oryginału tekstu uprzednio przetłumaczonego»
2.«odwrócenie się jakiegoś narządu ku tyłowi»

Retrowersja

Kolorowym fasadom elbląskiej Starówki daleko do naśladowczego rekonstruowania form i ornamentów z przeszłości, wtórnej dosłowności czy tandetnej imitacji. Jaka jest geneza powstania tych zjawiskowych pierzei? Retrowersja stworzyła ramy dla powojennej odbudowy Starego Miasta, na rozpoczęcie którego Elbląg czekał ponad 40 lat, bo aż do drugiej połowy lat 80. W założeniach konserwatorki Retrowersja to próba powrotu do dawnego, utraconego charakteru przedwojennego miasta wraz z jego niemierzalnymi, ulotnymi wartościami: atmosferą, duchem, nastrojem, tożsamością. Nowe kamienice wyrosły na obrysie historycznych fundamentów, wiernie utrzymując urbanistyczny układ, siatkę ulic i skalę kwartałów. Jednak forma architektoniczna nowych, postmodernistycznych budynków nie rekonstruuje przeszłości dosłownie. Architekci Szczepan Baum i Ryszard Semka pod czujnym okiem konserwatorki, sięgając do lokalnej historii, stworzyli zupełnie nowy świat. Czym w takim razie jest ta cała Retrowersja? Jak mówi prof. Maria Lubocka-Hoffmann „To trzeba po prostu poczuć…”

Retrowersje

Spacerując uliczkami elbląskiej Starówki, zaglądając do kamienic, rozmawiając z mieszkańcami, poczuć można wielowątkowość historii tego wciąż nieukończonego dzieła, jakim jest powojenna odbudowa. Ma ona bez wątpienia wiele matek i wielu ojców. To sztab archeologów, który pod przewodnictwem małżeństwa Nawrolskich przekopywał, badał i misternie dokumentował gruzy zniszczonego Starego Miasta, które do połowy lat 80. całkowicie dziczało, dając dom ruderalnej roślinności. To architekci snujący szalone wizje kosmopolitycznego powojennego modernizmu, by w latach 1974-76 pod kierownictwem profesora Wiesława Andersa, przy udziale architektów Bauma i Semki, w ramach seminarium SARP Wybrzeże zwrócić się w stronę spokojniejszych, osadzonych w historii rozwiązań w studium urbanistycznym. To moderniści, którzy przebranżowili się na postmodernistów, czy może raczej… retrowersjuszy?

Sobie mieszkania – miastu Starówkę

Lokalne firmy budowlane, urzędnicy, lokalni aktywiści, związkowcy, pracownicy przedsiębiorstwa ZAMECH, bezrobotni, uczniowie, artyści, studenci, młodzież, członkowie półświatka… wszyscy zakasali rękawy w obliczu odbudowy. „Zamechowska młodzież buduje sobie mieszkania – miastu starówkę” głosi baner widoczny na archiwalnej fotografii, przedstawiającej Stare Miasto, będące wówczas wielkim placem budowy. Mieszkańcy i mieszkanki – dosłownie – własnymi rękami odbudowywali długo wyczekane Stare Miasto i swoje upragnione domy. Głód mieszkaniowy lat 80. pokrył się z głodem urbanistycznej spójności miasta. Wiele lokalnych inicjatyw społecznych, w tym m.in. Jaszczur i Stowarzyszenie Starówka od dłuższego czasu żywo dyskutowało o potrzebie odbudowy. Dla konserwator Lubockiej-Hoffmann kluczowe było to, by odbudowano nie bloki, a kamienice. „Nowi patrycjusze na nowej Starówce” głosiły nagłówki gazet, choć na Starówce zamieszkał przekrój społeczeństwa, a działki i projekty architektoniczne były oddawane przez miasto na własność w zamian za czyn społeczny pomocy w pracach archeologicznych. Elbląska odbudowa to zatem historia transformacji – zmian ekonomicznych, rodzącego się nowego społeczeństwa obywatelskiego – zmaterializowana w formie wyjątkowo spójnego założenia, które do dziś uzupełniane jest o nowe budynki.

Niepublikowane dotąd archiwa

Na wystawie zaprezentowane zostaną w dużej mierze niepublikowane dotąd archiwalne fotografie, dokumenty, rysunki, plany, artykuły prasowe, materiały wideo. Powojenna historia obszaru Starego Miasta zostanie opowiedziana dzięki wiedzy i archiwaliom zgromadzonym podczas niezwykle cennych rozmów przeprowadzonych z osobami bezpośrednio zaangażowanymi w odbudowę. Zbadamy ruderalną florę ruin Starego Miasta, przyjrzymy się fragmentom historycznych budynków odnalezionych w czasie wykopalisk, zadziwią nas niezrealizowane modernistyczne wizje urbanistyczne, poznamy historię elbląskiego certyfikowanego gruzobetonu, z którego odbudowano Starówkę, zajrzymy do notatek prof. Lubockiej-Hoffmann i poczujemy ducha lat 90.

Nowe formy przestrzenne

By poszerzyć punkty widzenia na powojenną odbudowę, zespół kuratorski zaprosił do współpracy kilkanaście artystek i artystów, którzy w nawiązaniu do lokalnej tradycji Biennale oraz poszczególnych wątków poruszanych na wystawie, stworzyli autorskie formy przestrzenne, które będą prezentowane we wnętrzu Galerii EL. Artyści i artystki z całej Polski tworzący w różnych mediach i eksperymentujący w innych obszarach podjęli takie tematy jak: zniszczenie i odrodzenie, dziczenie, gruzy, archeologia, modernistyczne wizje odbudowy, retrowersja, duch miejsca, zabudowa deweloperska, czy społeczne archiwum Starówki – by dopełnić obrazu odbudowy, która zapewne nigdy się nie skończy.

Zapraszamy na wystawę, która jest owocem wyjątkowej współpracy dwóch instytucji o różnych profilach – artystycznym i architektonicznym, wsparcia wielu lokalnych ekspertów i ekspertek oraz twórczego zaangażowania artystów i artystek z całej Polski.

Informacje

Czas trwania

13.05-25.06.2023

wernisaż: 13.05

Miejsce

Centrum Sztuki Galeria EL
ul. Kuśnierska 6, Elbląg

Kolofon

Artyści:

Maciek Cholewa, Jan Domicz, Roman Fus, Krystyna Jędrzejewska-Szmek i Kasper Jakubowski, Krzysztof Maniak, KinoMANUAL (Aga Jarząb i Maciej Bączyk), Anna Maria Karczmarska i Mikołaj Małek, Anna Królikiewicz (we współpracy z Justyną Kropidłowską), Filip Rybkowski, Dominika Skutnik, Joanna Stachowiak, TURNUS (Marcelina Gorczyńska i Kamila Falęcka), Aleksander Wadas, Wiktoria Walendzik, Ludwik Zamczyński 

Zespół kuratorski: Zuzanna Mielczarek, Maciej Olewniczak, Emilia Orzechowska, Mateusz Włodarek 

Kwerendy archiwalne: Zuzanna Mielczarek, Mateusz Włodarek 

Konsultacje merytoryczne: prof. Wiesław Anders, prof. Maria Lubocka-Hoffmann, dr Grażyna Nawrolska, Katarzyna Wiśniewska, Mirosław Zeidler

Konsultacja naukowa i opieka merytoryczna: dr inż. arch. Tomasz Sławiński, Zastępca Dyrektora Instytutu 

Inicjatorka współpracy Galerii i Instytutu: Adriana Ronżewska-Kotyńska, Ewa Rombalska 

Architektura wystawy: Zuzanna Mielczarek, Mateusz Włodarek 

Opracowanie graficzne wystawy: Maciej Bychowski

Redakcja: Alicja Gzowska, Zuzanna Mielczarek  

Identyfikacja wizualna: Maciej Bychowski, Katarzyna Nestorowicz 

Komunikacja: Joanna Krupa, Agata Marcinkowska-Fedeczko, Joanna Mierzejewska, Dominik Witaszczyk

Program towarzyszący: Marta Baranowska, Helena Wojciechowska 

Projekt makiety na emporze: Dagna Dembiecka 

Realizacja wystawy: Robert Godlewski, Zbyszek Kinder, Kamil Maliszewski, Andrzej Wasiak

Podziękowania dla osób, które przyczyniły się do powstania wystawy udostępniając materiały, archiwa, poświęcając czas na spotkania i rozmowy: Krystyna Anders, Elżbieta Bukowska, Zbigniew Cieśla, Stanisław Czerniak, Mateusz Florczak, Władysław Gliniecki, Szymon Gieryga, Dominik Górski, Mariusz Korzeniewski, Bogusław Kosecki, Michał Kozłowski,  Justyna Kozłowska, Teresa Królikiewicz, Leszek Marcinkowski, Juliusz Marek, Tomasz Misiuk, Jacek Nowiński, Joanna Piotrowska, Agata Semka, Igor Strzok, Lech Trawicki,  Aleksandra Wilde, Andrzej Wileński, Czesław Zuchowicz

Organizatorzy: Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Centrum Sztuki Galeria EL

Partner: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu

Informujemy, że dołożyliśmy wszelkich starań w celu odnalezienia wszystkich dysponentów autorskich praw majątkowych do utworów prezentowanych na wystawie. 

Patroni medialni: Magazyn Szum, Notes na 6. Tygodni, Elbląg Express, Truso.TV, Dziennik Elbląski, Format

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego