Tożsamość. 100 lat polskiej architektury to projekt wystawienniczy, w ramach którego przyglądamy się fenomenowi architektonicznemu po 1918 roku na terenie Polski. W 2019 roku w Narodowym Instytucie Architektury i Urbanistyki poddaliśmy analizie wycinki historii pięciu miast: Krakowa, Warszawy, Lublina, Poznania i Katowic.

Tym razem, do wciąż aktualnej dyskusji, zaprosiliśmy regionalne oddziały Stowarzyszenia Architektów Polskich w Bydgoszczy, Łodzi, Szczecinie, Gdańsku, Olsztynie oraz Radomiu. Wspólnie z lokalnymi kuratorami przyglądamy się zmianom w krajobrazie architektonicznym oraz definiujemy tożsamość kolejnych sześciu miast. Zapraszamy na wystawy, które są efektem dyskusji o zachodzących zmianach w polskiej architekturze i urbanistyce ostatniego stulecia. Chcemy nie tylko promować polską kulturę architektoniczną, lecz także zaprosić do refleksji nad naszym otoczeniem i jakością przestrzeni, w której żyjemy.

Początki powojennej architektury Radomia ściśle związane są z jego położeniem na pograniczu Mazowsza i Małopolski. Impulsem rozwoju dzisiejszego miasta stała się lokalizacja przemysłu, zwłaszcza zbrojeniowego w obrębie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Możliwości rozwoju wynikała z decyzji deglomeracji Warszawy. Radom jest największym miastem położonym w okręgu oddziaływania stolicy, z dobrą infrastrukturą. To dzięki temu miasto miało w okresie swojej świetności możliwość rozbudowy. Powstało dużo ciekawych obiektów modernistycznych, neorenesansowych. Architekci i urbaniści dostali szansę stworzenia atrakcyjnego przemysłowego miasto.

Motorem do działania i rozwoju miasta, jego rozbudowy, było sprowadzenie ludności z terenów ościennych, poprzez stworzenie dla nich godnych warunków mieszkania i pracy. W tym czasie powstało kilka dużych zakładów przemysłowych, jak Fabryka Broni, Fabryka Wyrobów Tytoniowych, Fabryka Obuwia „Bata”, Wytwórnia telefonów „Ericsson”. To przy Fabryce Broni powstało osiedle mieszkaniowe w modnym wówczas stylu neorenesansu polskiego. Tak ogromne inwestycje wymagały realizacji całej infrastruktury komunalnej, budowy szkół, stadionów, szpitali, domów kultury oraz architektury sakralnej. Rozwój miasta nowoczesnego, przemysłowego zrodził w jego obywatelach poczucie przynależności do grupy robotniczej, co w kolejnych latach stało się zaczynem przemian kulturowych i społecznych w całym kraju. Mieszkańcy Radomia zawsze stali na straży godnego życia w dobrze zaprojektowanej przestrzeni wokół siebie. Zmiany jakie dokonały się na przełomie lat wywarły ogromny wpływ na rozwój miasta. Stało się samowystarczalnym ośrodkiem z bardzo dużym potencjałem. Konieczny jest dalszy rozwój, tworzenie miejsc pracy w innowacyjnych firmach w nowoczesnych budynkach.

Tożsamość miejska Olsztyna od zawsze nierozerwalnie łączy się z jego naturalnymi zasobami, zarówno w wymiarze przyrodniczym, jak i historycznym. Świadczy o tym 16 jezior leżących w granicach administracyjnych miasta oraz zespół staromiejski – lokowany w średniowieczu, o obowiązującym wówczas szachownicowym układzie urbanistycznym, wykorzystujący naturalne zakola rzeki Łyny.

W Olsztynie w latach 20. i 30. XX wieku powstawały osiedla mieszkaniowe odwołujące się do założeń urbanistycznych miasta ogrodu. Liczne przestrzenie zielone i podwórka służyły potrzebom społecznym mieszkańców i budowały ich więź z miejscem zamieszkania. Rok 1945 był przełomowy w historii miasta. Wschodniopruski Allenstein przekształcił się w polski Olsztyn, jeden z najważniejszych ośrodków miejskich regionu Warmii i Mazur. Przy odbudowie dzielnicy staromiejskiej miasta ze zniszczeń wojennych połączono dwie różne koncepcje, warszawską i gdańską. Autorom udało się odtworzyć obraz dawnego Starego Miasta z nowoczesną dekoracją plastyczną o cechach regionalnych, lecz awangardowych w formie. Zabudowę olsztyńskiego rynku stylizowano na późnobarokową, XVIII-wieczną architekturę, między innymi z uwagi na skalę trójkondygnacyjnych wąskich kamienic w układzie szczytowym.
Zwrócenie się miasta ku naturze jest obecnie widoczne w wielu działaniach podejmowanych w dziedzinie architektury i urbanistyki. Doskonały przykład stanowi realizacja projektu Centrum Rekreacyjno-Sportowego nad jeziorem Ukiel, rewitalizacja terenów nad Jeziorem Długim czy Łynostrada wraz z przyległymi parkami. Kierunek tych działań jest także łatwo dostrzegalny na terenie miasteczka akademickiego Kortowo – kampusu położonego w parku nad jeziorem. Współczesne realizacje architektoniczne w tym miejscu szanują kontekst przestrzenny jego przyrodniczej scenerii. Dzisiejszą architekturę Olsztyna cechują naturalne materiały regionalne: drewno, cegła, kamień. Naturalnym zaś tłem są liczne jeziora, rzeki i lasy położone w obrębie miasta oraz wokół niego. Zespół tych komponentów składa się na unikatowy krajobraz kulturowy, którego historyczne dziedzictwo przeplata się ze współczesnymi realizacjami, osadzonymi w kontekście miejsca, historii i tradycji regionu Warmii.

Gdańsk jako miasto o ponad tysiącletniej tradycji architektury, wraz z Gdynią – nowoczesnym miastem portowym oraz Sopotem będącym słynnym w świecie uzdrowiskiem i nadmorskim kurortem tworzy obszar metropolitalny leżący u wybrzeży Morza Bałtyckiego tzw. Trójmiasto. Gdańsk ze swoim historycznym centrum hanzeatyckiego miasta (Hansestadt Danzig), doszczętnie zniszczony po II wojnie światowej, a następnie odbudowany w granicach państwa polskiego, stanowi wyrazisty przykład dokonanej w Polsce rekonstrukcji. Co sprawia, że Gdańsk jest tak interesujący pod względem architektury? Decyduje o tym szczególna atmosfera śródmieścia, które skład się z kilku części:

W Gdańsku zauważamy jedyne w swoim rodzaju spektrum historii budownictwa. Architekturę gotyku, pruskie relikty ery Schinkla i nowy porządek zachodniej części śródmieścia, wybudowanego w wielkomiejskiej manierze ok. roku 1900. Zauważalna jest ingerencja okresu powojennego: zmniejszenie zagęszczenia Głównego Miasta, ostrożne wprowadzanie budynków w latach 50-tych i z dużym wyczuciem rozmieszczanie nowoczesnej zabudowy po zmianie ustrojowej. W jaki sposób można zatem definiować tożsamość architektoniczną Gdańska? Wynika ona z tożsamości metropolitalnej, jest kontekstowa i wielowątkowa. Wystawa prezentuje wycinek bogatej i obszernej tradycji architektonicznej regionu metropolitalnego na przykładzie ciekawych realizacji znajdujących się w Gdańsku.

Początki powojennej architektury modernistycznej Pomorza Zachodniego to realizacje pierwszych absolwentów Wydziału Architektury Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Szczecinie, założonej tuż po wojnie, w 1946 roku. Młodzi projektanci szybko rozpoczęli kształtowanie zastanej przestrzeni miast ówczesnego województwa szczecińskiego, traktując ją jako poligon doświadczalny architektury nowoczesnej. Rozpoczynający pracę w tym okresie stali się motorem przemian kulturowych, a ich umiejętności i poglądy estetyczne zostawiły trwały ślad na współczesnym wizerunku Szczecina.

Szczególny okres transformacji formalnej w architekturze regionu przypada na lata 60. i 70. XX wieku. Wykształcone już po wojnie i na stałe osiadłe na terenie Pomorza Zachodniego pokolenie polskich architektów odkryło na nowo modernizm. Jego formację intelektualną zdają się określać szczególnie dwie osobowości: Jerzy Hryniewiecki i Marek Leykam – gościnni dydaktycy, prowadzący pierwsze dyplomy inżynierskie. Na ten czas datowane są najlepsze realizacje obiektów użyteczności publicznej – wolnostojące pawilony handlowe, restauracje, domy kultury itp., łamiące swoją otwartą formą zwarty charakter istniejącej zabudowy, a zindywidualizowanym detalem monotonię nowego osiedlowego budownictwa.

Kierując się autorsko pojmowanym wyborem, szczególną rolę w kształtowaniu wizerunku modernistycznej architektury tamtych lat, zarówno ze względu na realizacje, jak i cenny zapis ideowy, przypisujemy działalności takich szczecińskich architektów jak: Tadeusz Ostrowski, Józef Bogdalski, Mieczysław Janowski, Maciej Prauziński, Kazimierz Stachowiak, Andrzej Korzeniowski, Janusz Karwowski, Henryk Nardy, Walenty Zaborowski, Marek Uciechowski, Marian Rąbek czy Witold Jarzynka oraz przez wiele lat współtworzący z nim Wacław Furmańczyk. Powyższe nazwiska stanowią jedynie reprezentację kilkudziesięcioosobowej grupy twórców wartych przywołania. Jesteśmy świadomi, że nad ostatecznymi rozwiązaniami realizacyjnymi pracowały wieloosobowe zespoły w ówczesnych megastrukturach projektowych, takich jak Miastoprojekt czy Inwestprojekt.

Warto podkreślić znaczenie formacyjne Szkoły Inżynierskiej, która pozwoliła stworzyć w Szczecinie, na tzw. Ziemiach Odzyskanych, młode środowisko zawodowych projektantów. Oglądając ówczesne projekty lub zdjęcia obiektów, często już nieistniejących, oraz walcząc o przetrwanie tych, które jeszcze pozostały, coraz bardziej doceniamy ambicje, warsztat i wigor artystyczny ich twórców. To architektura o szczególnym znaczeniu dla rozwoju powojennego Szczecina, która kształtowała poczucie tożsamości formującej się społeczności miasta i wpisywała się we współczesne kierunki myślenia o architekturze w Polsce.

Dziś, stając w obronie tej architektury, przychodzi nam zderzyć ją z duchem antagonizmów wykreowanych między współczesnością a minioną epoką PRL-u. Świadomie zaniedbywana, porzucona, często na progu technicznej destrukcji, broni się jedynie w świadomości tych, którzy coś o niej wiedzą, tych, dla których jest symbolem wolności w czasach zniewolenia, dla których stała się powiewem świeżości i nadziei.

Wymyślić miasto na nowo – przed tym niełatwym zadaniem stanęli w XXI wieku łódzcy włodarze, architekci i przedsiębiorcy. Odnowa zdekapitalizowanej tkanki miejskiej nie mogła się udać bez zdefiniowania tożsamości Łodzi. Miasto, które w drugiej połowie XIX stulecia było symbolem szybkiego rozwoju opartego na nowoczesnym przemyśle, a następnie rozwinęło swój metropolitalny potencjał, na przełomie XX i XXI wieku podupadło, stając się „polskim Detroit”.

W latach 20. XIX wieku, decyzją władz Królestwa Polskiego, utworzono osadę sukienniczą. Jej dynamiczny rozwój sprawił, że już w drugiej połowie stulecia Łódź była kilkusettysięcznym miastem o przemysłowym charakterze i międzynarodowej, wielokulturowej populacji. Jednak dopiero po 1918 zmienił się jej status – zyskała rangę stolicy województwa, co wiązało się z rozwojem infrastruktury oraz funkcji publicznych, dotąd niedoinwestowanych. Kontynuację tych działań można było zaobserwować w czasach PRL-u, kiedy Łódź stała się miastem akademickim o rozwiniętej sieci usług publicznych i aspiracjach do bycia ośrodkiem metropolitalnym. Plany przekreślił kryzys w latach 90., który przyniósł upadek przemysłu lekkiego, rosnące bezrobocie, odpływ mieszkańców oraz stopniową degradację tkanki miejskiej.

Współczesny świat stawia przed projektantami nowe wyzwania. Już nie fabryki, a nowe technologie i przemysły kreatywne stają się siłą napędową „ziemi obiecanej”. Nowoczesność łączy się z tradycją Łodzi włókienniczej i na nowo definiuje jej przestrzeń. W pofabrycznych murach powstają mieszkania, biura i lokale usługowe, a prowadzone w ramach gminnego programu rewitalizacji działania pozwalają tchnąć życie w zaniedbane zaułki śródmieścia. Wywodząca się jeszcze z czasów rewolucji przemysłowej idea łączenia zróżnicowanych funkcji staje się fundamentem dla współczesnych projektów mixed use. Krok po kroku Reymontowska „ziemia obiecana” staje się „ziemią odnowioną” – miastem kierującym się ideą zrównoważonego rozwoju, inspirującym i przyjaznym mieszkańcom.

Architektura Bydgoszczy ostatnich stu lat odzwierciedla przemiany jakie zaszły w strukturach narodowościowych i społecznych miasta. Z mieszczańskiego i niemieckiego „kleine Berlin” Bydgoszcz stała się miastem polskim, przeżywającym dynamiczny rozwój przestrzenny i infrastrukturalny.

Przed II wojną światową intensywnie rozwijało się budownictwo przemysłowe (elektrownia, fabryka „Kabel”), mieszkaniowe (kamienice czynszowe), budynki użyteczności publicznej (dworzec autobusowy, szpital miejski, tor regatowy, stadion miejski, kościoły).

Podobnie jak w wielu innych ośrodkach dominowały modernizm oraz funkcjonalizm, choć w niektórych obiektach odnaleźć można wyraźne nawiązania do stylów historycznych.

Po II wojnie światowej, obok obiektów typowych dla przemysłowego i rzemieślniczego ośrodka, w przestrzeni publicznej znaczącą rolę odegrały obiekty kultury, edukacji i biznesu, świadczące o przemianach charakteru miasta w kolejnych dziesięcioleciach.

Architektonicznymi dominantami miasta stały się zatem Filharmonia Pomorska i Opera Nova, obiekty szkół wyższych, banki. Zwrócenie się ku rzece, wiązanie przeszłości z nowoczesnością to walory współczesnego wizerunku miasta, w którego architekturze znajdujemy zarówno świadectwa jego ciekawej historii, jak i nowoczesne oblicze ósmego co do wielkości miasta Polski.

Organizator: Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
Współorganizatorzy: Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Stowarzyszenie Architektów Polskich, Westival Architektury, Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie
Kurator naukowy: dr hab. inż. arch. Bolesław Stelmach, prof. PŁ
Zespół kuratorski:
Małgorzata Jędrzejczyk – Kraków
Grzegorz Mika – Warszawa
Marcin Semeniuk, Karol Krupa – Lublin
Alicja Gzowska – Poznań
Jakub Świerzawski – Katowice
Jacek Wiśniewski – Bydgoszcz
Błażej Ciarkowski, Karolina Taczalska – Łódź
Wojciech Bal – Szczecin
Justyna Borucka – Gdańsk
Renata Góralczyk-Osowicka – Olsztyn
Koordynacja: Weronika Sołtysiak
Produkcja: Dominika Dragan-Alcantara
Architektura wystawy: Centrala – Małgorzata Kuciewicz, Simone De Iacobis
Projekt graficzny wystawy: Tomasz Bersz
Przygotowanie zdjęć do druku: Tomasz Kubaczyk, Skanery Niewiarygodne
Teksty: Bolesław Stelmach, Weronika Sołtysiak, Alicja Gzowska, Karol Krupa, Grzegorz Mika, Małgorzata Jędrzejczyk, Marcin Semeniuk, Jakub Świerzawski, Jacek Wiśniewski
Redakcja: Urszula Drabińska
Tłumaczenie: Dorota Wąsik
Program edukacyjny, wydarzenia towarzyszące: Marta Baranowska
Komunikacja: Joanna Krupa, Dominik Witaszczyk, Katarzyna Nestorowicz
Partnerzy: DS Smith Polska, Partners Studio, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Monopolis
Współpraca: Stowarzyszenie Architektów Polskich
Patroni medialni: Architektura Murator, Architektura&Biznes, TVP3 Bydgoszcz, Polskie Radio PIK

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Tekturę do wykonania elementów wystawy wyprodukowano w DS Smith Polska